حزن در برزخ (قرآن)در قرآن کریم به امکان شادمانی و اندوه برای انسان، در عالم برزخ و اندوهگین نبودن شهیدان در آن مکان اشاره شده است. ۱ - شادمانی و اندوه در برزخدر آیه ۱۶۹ و ۱۷۰ سوره آل عمران امکان شادمانی و اندوه برای انسان، در عالم برزخ بیان شده است: « و لا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله اموتـا بل احیاء... • فرحین... و لا هم یحزنون؛ هرگز کسانی را که در راه خدا کشته شده‌اند مرده مپندار بلکه زنده‌اند که نزد پروردگارشان روزی داده می‌شوند• به آنچه خدا از فضل خود به آنان داده است شادمانند و برای کسانی که از پی ایشانند و هنوز به آنان نپیوسته‌اند شادی می‌کنند که نه بیمی بر ایشان است و نه اندوهگین می‌شوند.» ۲ - شهیدان در عالم برزخدر آیه ۱۶۹ سوره آل عمران اندوهگین نبودن شهیدان، در عالم برزخ اشاره شده است: و لا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله اموتـا بل احیاء... •... ولا هم یحزنون. «هرگز کسانی را که در راه خدا کشته شده‌اند مرده مپندار بلکه زنده‌اند که نزد پروردگارشان روزی داده می‌شوند؛ به آنچه خدا از فضل خود به آنان داده است شادمانند و برای کسانی که از پی ایشانند و هنوز به آنان نپیوسته‌اند شادی می‌کنند که نه بیمی بر ایشان است و نه اندوهگین می‌شوند.» ۲.۱ - زندگان جاویدبعضی از مفسران معتقدند که آیات فوق در باره شهدای احد نازل شده و بعضی دیگر در باره شهدای بدر میدانند، ولی حق این است که پیوند این آیات با آیات گذشته نشان میدهد، بعد از حادثه احد نازل شده است. اما مضمون و محتوای آیات تعمیم دارد و همه شهدا حتی شهدای بدر را که چهارده نفر بودند شامل می‌شود و لذا در حدیثی از امام باقر علیه‌السّلام نقل شده که فرمود: آیات در باره شهدای احد و بدر هر دو نازل شده است [۵]
العياشي، محمد بن مسعود، تفسير العياشي، بنا به نقل تفسير نور الثقلين، ج۱، ص۴۰۹.
ابن مسعود از پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم نقل میکند که خداوند به ارواح شهیدان احد خطاب کرد و از آنها پرسید: چه آرزویی دارید؟ آنها گفتند: پروردگارا! ما بالاتر از این چه آرزویی میتوانیم داشته باشیم، که غرق نعمتهای جاویدان توایم و در سایه عرش تو مسکن داریم، تنها تقاضای ما این است که بار دیگر بجهان برگردیم و مجددا در راه تو شهید شویم، خداوند فرمود: فرمان تخلف ناپذیر من این است که کسی دو باره به دنیا بازنگردد، عرض کردند: حالا که چنین است تقاضای ما این است که سلام ما را به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم برسانی و به بازماندگانمان، حال ما را بگویی و از وضع ما به آنها بشارت دهی که هیچگونه نگران نباشند در این هنگام آیات فوق نازل شد. بهر حال چنین بنظر میرسد که جمعی از افراد سست ایمان بعد از حادثه احد می‌نشستند و بر دوستان و بستگان خود که در احد شهید شده بودند، تاسف می‌خوردند که چرا آنها مردند و نابود شدند، مخصوصا هنگامی که به نعمتی می‌رسیدند و جای آنها را خالی میدیدند بیشتر ناراحت می‌شدند، با خود می‌گفتند ما این چنین در ناز و نعمتیم اما برادران و فرزندان ما در قبرها خوابیده‌اند و دستشان از همه جا کوتاه است. اینگونه افکار و اینگونه سخنان علاوه بر این که نادرست بود و با واقعیت تطبیق نمی‌کرد، در تضعیف روحیه بازماندگان بی اثر نبود. آیات فوق، خط بطلان بر این گونه افکار کشیده و مقام، شامخ و بلند شهیدان را یاد کرده است و می‌گوید: لا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله امواتا، در اینجا روی سخن فقط به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم است تا دیگران حساب خود را بکنند می‌گوید: ای پیامبر! هرگز گمان مبر آنها که در راه خدا کشته شدند مرده‌اند بل احیاء عند ربهم یرزقون: بلکه آنها زنده‌اند و نزد پروردگارشان متنعمند. منظور از حیات و زندگی در اینجا همان حیات و زندگی برزخی است که ارواح در عالم پس از مرگ دارند، نه زندگی جسمانی و مادی، گرچه زندگی برزخی، اختصاصی به شهیدان ندارد، بسیاری دیگر از مردم نیز دارای حیات برزخی هستند (به گفته بعضی از محققین: حیات برزخی برای دو دسته است نیکوکارانی که در درجه عالی هستند و بدکارانی که فوق العاده وضع بدی دارند.) ولی از آنجا که حیات شهیدان یک حیات فوق العاده عالی و آمیخته با انواع نعمتهای معنوی است- و بعلاوه موضوع سخن، در آیه آنها هستند- تنها نام از آنها برده شده است. آنها بقدری غرق مواهب حیات معنوی هستند که گویا زندگی سایر برزخیان در مقابل آنها چیزی نیست. سپس به گوشه‌ای از مزایا و برکات فراوان زندگی برزخی شهیدان اشاره کرده و می‌فرماید: فرحین بما آتاهم الله من فضله: آنها بخاطر نعمتهای فراوانی که خداوند از فضل خود به آنها بخشیده است خوشحالند. یکی دیگر از خوشحالی آنها بخاطر برادران مجاهد آنها است که در میدان جنگ شربت شهادت ننوشیده‌اند و به آنها ملحق نشده‌اند زیرا مقامات و پاداشهای آنها را در آن جهان به خوبی می‌بینند و از این رو مستبشر و شاد می‌شوند، همانطور که قرآن می‌گوید: و یستبشرون بالذین لم یلحقوا بهم من خلفهم (استبشار به معنی خوشحال شدن بر اثر دریافت بشارت یا مشاهده نعمتی برای خود یا دوستان است و به معنی بشارت دادن نیست.) . و به دنبال آن می‌فرماید: الا خوف علیهم و لا هم یحزنون، یعنی شهیدان احساس می‌کنند که برادران مجاهد آنها، پس از مرگ، هیچگونه اندوهی نسبت به آنچه در دنیا گذارده‌اند ندارند و نه هیچگونه ترسی از روز رستاخیز، و حوادث وحشتناک آن. ۲.۱.۱ - تفسیر دیگراین جمله، تفسیر دیگری هم ممکن است داشته باشد و آن اینکه شهیدان علاوه بر این که با مشاهده مقامات برادران مجاهدی که به آنها ملحق نشده‌اند خوشحال می‌شوند، خودشان هم هیچگونه ترسی از آینده و غمی از گذشته ندارند (بعبارت دیگر طبق تفسیر اول، ضمیرهای الا خوف علیهم و لا هم یحزنون به باقیماندگان در دنیا بر میگردد و طبق تفسیر دوم بخود شهیدان.) یستبشرون بنعمة من الله و فضل این آیه در حقیقت تاکید و توضیح بیشتری در باره بشارتهایی است که شهیدان بعد از کشته شدن دریافت می‌کنند آنها از دو جهت خوشحال و مسرور می‌شوند: نخست از این جهت که نعمتهای خداوند را دریافت می‌دارند، نه تنها نعمتهای او بلکه فضل او که همان افزایش و تکرار نعمت است نیز شامل حال آنها می‌شود. دیگر این که آنها می‌بینند که خدا پاداش مؤمنان را ضایع نمیکند، نه پاداش شهیدان و نه پاداش مجاهدان راستینی که شربت شهادت ننوشیدند (و ان الله لا یضیع اجر المؤمنین) در حقیقت آنچه را قبلا شنیده بودند در آنجا آشکار می‌بینند. ۳ - پانویس
۴ - منبعفرهنگ قرآن، مرکز فرهنگ و معارف قرآن، برگرفته از مقاله «حزن در برزخ». |